Με τον θάνατο του ενός συζύγου, επέρχεται αυτοδίκαιη λύση του γάμου, γεννάται συνεπώς και στην περίπτωση αυτή, πλέον του κληρονομικού δικαιώματος, αξίωση του επιζώντος συζύγου για συμμετοχή στα αποκτήματα του θανούντος, όπως αυτή ορίζεται στα άρθρα 1400 επ. του Αστικού Κώδικα.
Συγκεκριμένα, το άρθρο 1400 ΑΚ αναγνωρίζει σε κάθε έναν από τους συζύγους δικαίωμα να αξιώσουν την απόδοση του μέρους της αύξησης της περιουσίας του άλλου συζύγου, εφόσον οι ίδιοι συνέβαλαν στην αύξηση αυτή. Τεκμαίρεται, δε, ότι η συμβολή αυτή ανέρχεται στο 1/3 της αύξησης, με τον δικαιούχο να έχει το βάρος απόδειξης της συμβολής του κατά μεγαλύτερο ποσοστό. Το δικαίωμα αυτό γεννάται με την λύση με οποιονδήποτε τρόπο του γάμου, ένας εκ των οποίων είναι και ο θάνατος του ετέρου συζύγου. Ζήτημα γεννάται ως προς τη σχέση της αξίωσης αυτής με το εν γένει κληρονομικό δικαίωμα του επιζώντος συζύγου επί της περιουσίας του θανούντος.
Κατ’ αρχάς, στην περίπτωση που ο επιζών σύζυγος αναγνωριστεί ως κληρονόμος του θανούντος, είτε εκ διαθήκης είτε εξ αδιαθέτου, η κληρονομιαία περιουσία επί της οποίας έχει καταστεί κληρονόμος επάγεται σε αυτόν ήδη από τον χρόνο του θανάτου, ανεξάρτητα από τον χρόνο της αποδοχής της. Από το χρονικό αυτό σημείο ο κληρονόμος σύζυγος αποκτά αυτοδίκαια εμπράγματο δικαίωμα επί της κληρονομιαίας περιουσίας, στην έκταση που όρισε η βούληση του διαθέτη ή ο νόμος, φέρει, δε, παράλληλα, σχετική υποχρέωση μεταγραφής της αποδοχής της ή του εκδοθέντος κληρονομητηρίου στο οικείο Υποθηκοφυλακείο.
Αντίθετα, η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα είναι ένα δικαίωμα ενοχικής φύσεως. Τούτο σημαίνει, ότι ως προς την συγκεκριμένη αξίωση, ο δικαιούχος σύζυγος λαμβάνει θέση όμοια με αυτή των δανειστών της κληρονομίας του συζύγου. Με άλλα λόγια, η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα αντιμετωπίζεται ως «βάρος» της κληρονομίας του συζύγου, και όλοι οι κληρονόμοι ευθύνονται για την καταβολή της απέναντι στον δικαιούχο σύζυγο ως οφειλέτες, και μάλιστα αναλογικά, ο καθένας δηλαδή κατά το ποσοστό κατά το οποίο κληρονομεί τον θανούντα.
Φυσικά, στην συνηθέστατη περίπτωση που και ο ίδιος ο δικαιούχος σύζυγος συγκαταλέγεται μεταξύ των κληρονόμων του θανούντος, επέρχεται απόσβεση της σχετικής υποχρέωσης ως προς το δικό του ποσοστό, δεδομένου ότι στο πρόσωπό του συντρέχουν παράλληλα οι ιδιότητες του υπόχρεου και του δικαιούχου, ενώ αμετάβλητα παραμένουν τα ποσοστά ευθύνης των υπολοίπων κληρονόμων.
Καθίσταται, έτσι, εμφανές, πως η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα είναι ένα δικαίωμα ενοχικό, δυνάμενο να στραφεί κατά όλων των υπολοίπων κληρονόμων, υφίσταται, δε, ανεξάρτητα από το τυχόν κληρονομικό δικαίωμα του συζύγου επί της περιουσίας του θανούντος.
