Η ελληνική νομοθεσία παρέχει τη δυνατότητα σε κάθε πρόσωπο που επιθυμεί να ρυθμίσει με διαθήκη την τύχη της περιουσίας του μετά τον θάνατό του, να αποκληρώσει ορισμένες κατηγορίες νομίμων κληρονόμων του. Το ζήτημα χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και ειδικής νομικής διατύπωσης στη διαθήκη, με την σύμπραξη εξειδικευμένων και έμπειρων επαγγελματιών (δικηγόρων και συμβολαιογράφου), καθ’ ότι τα ελληνικά Δικαστήρια δέχονται το κύρος της αποκλήρωσης, μόνον εφ’ όσον συντρέχουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις, προκειμένου να μην θίγονται τα νομίμως προβλεπόμενα δικαιώματα των κληρονόμων στη νόμιμη μοίρα, δηλαδή στο ελάχιστο προβλεπόμενο στο νόμο ποσοστό που δικαιούνται ορισμένες κατηγορίες κληρονόμων στην κληρονομιαία περιουσία.
Σύμφωνα με το άρθρο 1839 ΑΚ, ο διαθέτης μπορεί για ορισμένους λόγους, που αναφέρονται στο νόμο, να στερήσει το μεριδούχο από τη νόμιμη μοίρα (αποκλήρωση). Η αποκλήρωση γίνεται με διάταξη τελευταίας βούλησης.
Σύμφωνα με το άρθρο 1840 ΑΚ, ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τον κατιόντα αν:
- επιβουλεύθηκε τη ζωή του διαθέτη, του συζύγου ή άλλου κατιόντος του διαθέτη,
- προκάλεσε με πρόθεση σωματικές κακώσεις στο διαθέτη ή στο σύζυγό του, από τον οποίο κατάγεται ο κατιών,
- έγινε ένοχος κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος με πρόθεση, κατά του διαθέτη ή του συζύγου του,
- αθέτησε κακόβουλα την υποχρέωση που είχε από το νόμο να διατρέφει το διαθέτη,
- ζει βίο άτιμο ή ανήθικο, παρά τη θέληση του διαθέτη.
Η αποκλήρωση για το λόγο αυτό είναι άκυρη, αν ο κατιών κατά το θάνατο του διαθέτη είχε οριστικά εγκαταλείψει τον άτιμο ή ανήθικο βίο.
Για να είναι έγκυρη η αποκλήρωση με την στενή έννοια, πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι εξής προϋποθέσεις α) να γίνει με διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη), β) να υπάρχει βούληση του διαθέτη να στερήσει τον κατιόντα του από τη νόμιμη μοίρα του, η οποία μπορεί να έχει διατυπωθεί ρητά (με τον όρο «αποκληρώνω» ή άλλη παρεμφερή έκφραση, όπως π χ «στερώ από τη νόμιμη μοίρα»), ενδέχεται όμως και να προκύπτει ερμηνευτικά από το περιεχόμενο της διαθήκης, γ) να συντρέχει λόγος από τους περιοριστικά αναφερόμενους στο άρθρο 1840 ΑΚ, των οποίων αποκλείεται η διεύρυνση ή η αναλογική εφαρμογή και σε άλλες περιπτώσεις αποδοκιμαστέας συμπεριφοράς του κατιόντος προς το διαθέτη και την οικογένεια του, δ) να αναφέρεται ο λόγος αποκλήρωσης στη διαθήκη, έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα δικαστικού ελέγχου ως προς το ποιον από τους προβλεπόμενους λόγους αποκλήρωσης εννοεί ο διαθέτης, ε) να υφίσταται ο λόγος αποκλήρωσης κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης, χωρίς να είναι απαραίτητο να εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι το θάνατο του διαθέτη και στ) να μην έχει δοθεί συγγνώμη εκ μέρους του τελευταίου (βλ ΕφΑΘ 4000/2008 ΕλλΔικ2008. 1515, ΕφΑΘ 4632/2007 ΕλλΔικ 2008.281, ΕφΑΘ 1?|Α6277/2003ΕλλΔικ 2004.1079, ΕφΑΘ 4939/1992 ΑρχΝ 1993.104).
Όσον αφορά την αναφορά του λόγου της αποκλήρωσης στη διαθήκη, γίνεται δεκτό ότι η σχετική μνεία μπορεί να γίνει είτε με τη χρησιμοποίηση των λεκτικών εκφράσεων του νόμου ή και με τη χρησιμοποίηση λεκτικών όρων ταυτόσημων κατά την έννοια προς τους όρους του νόμου, το οποίο συμβαίνει, όταν οι όροι που χρησιμοποιούνται στη διαθήκη έχουν σαφώς καθορισμένη και κοινώς ή ευρέως παραδεδεγμένη σημασία, ταυτιζόμενη προς εκείνη των όρων του νόμου, είτε και με την επίκληση στη διαθήκη ορισμένων πραγματικών περιστατικών, που μπορούν να υπαχθούν ανενδοιάστως σε κάποια από τις νόμιμες περιπτώσεις αποκλήρωσης (ΑΠ 1420/1981 ΕΕΝ 1982.822). Αν δεν συντρέχουν οι προαναφερόμενες προϋποθέσεις, όπως συμβαίνει, όταν η αποκλήρωση έγινε χωρίς νόμιμο λόγο ή όταν ο λόγος της αποκλήρωσης που αναφέρεται στη διαθήκη δεν είναι αληθινός ή έγινε για λόγο, για τον οποίο έχει δοθεί συγγνώμη, η αποκλήρωση είναι άκυρη (βλ.ΕφΑΘ 4000/2008 ΕλλΔικ 2008 1515, ΕφΑΘ 4632/2007 ΕλλΔικ 2008.281 ,ΕφΑΘ 4939/1992 ΑρχΝ 1993.104) και ισχύει ως αποκλεισμός του μεριδούχου από την εξ αδιαθέτου διαδοχή.
Κατά συνέπεια, ο αποκληρωθείς λαμβάνει τη νόμιμη μοίρα του, που είναι το ήμισυ της εξ αδιαθέτου μερίδας του, αλλά όχι πλέον αυτής, διότι κατά το επιπλέον διατηρούνται σε ισχύ οι διατάξεις της διαθήκης (βλ ΑΠ 1349/2005 ΕλλΔικ 2006.159, ΑΠ 1178/1997 ΕΕΝ 1999.167, ΑΠ 1389/1990 ΕλλΔικ 1992.331, ΕφΑΘ 4000/2008 ΕλλΔικ 2008.15 15. ΕφΑΘ 97/2000 ΕλλΔικ 2000.1417, ΕφΘεσ 2513/2005 Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος). Ο μεριδούχος, που ισχυρίζεται ότι αποκληρώθηκε χωρίς νόμιμο και αληθινό λόγο, μπορεί να ασκήσει κατά του τετιμημένου αγωγή για την αναγνώριση της ακυρότητας της διάταξης περί αποκλήρωσης με σκοπό την αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος της νόμιμης μοίρας του (ΕφΑΘ 4000/2008 ΕλλΔικ 2008.1 5 15).
Είναι προφανές, ότι σε ένα τόσο λεπτό και περίπλοκο νομικά θέμα, η εκ των προτέρων συνεργασία με έμπειρους και εξειδικευμένους νομικούς (δικηγόρους και συμβολαιογράφο) οι οποίοι έχουν αποδεδειγμένα τριβή με το αντικείμενο και θα καθοδηγήσουν με εμπειρία και συνέπεια τον συντάσσοντα την διαθήκη και τα εμπλεκόμενα μέρη, αποτελεί βασική προϋπόθεση για την μη απόρριψη της αποκλήρωσης από τα Δικαστήρια και την μη ακύρωση της διαθήκης.
