Στο πλαίσιο της συνύπαρξης και της αλληλεπίδρασης των επιχειρήσεων στην αγορά απαγορευμένη πρακτική μπορούν να αποτελέσουν οι συμβάσεις αποκλειστικότητας, οι οποίες απαντώνται συχνά στις περιπτώσεις συμπράξεων, ευρύτερα γνωστών ως καρτέλ. Οι επιχειρήσεις που κατέχουν δεσπόζουσα θέση, συγκεντρώνουν δηλαδή μερίδιο αγοράς ανερχόμενο σε ποσοστό 45-50% και άνω, δεν επιτρέπεται κατ’ αρχήν να επιβάλλουν υποχρεώσεις αποκλειστικότητας στους πελάτες τους, εκτός εάν επικαλεστούν αντικειμενικούς λόγους για την αιτιολόγηση μιας τέτοιας πρακτικής.
Σε πρώτο στάδιο οι συμφωνίες αποκλειστικότητας δεσμεύουν υπέρμετρα την επιχειρηματική ελευθερία της πιο αδύναμης οικονομικά εταιρείας, αυξάνουν κατακόρυφα και με τρόπο καταχρηστικό τα κέρδη της δεσπόζουσας επιχείρησης ενώ ενδέχεται τελικά να βλάψουν και τους καταναλωτές των οποίων οι επιλογές μειώνονται. Αυτού του είδους οι συμφωνίες της δεσπόζουσας επιχείρησης με πελάτες της, δεν πρέπει να θεωρούνται άνευ ετέρου ως καταχρηστικές, διότι πολλές φορές εξυπηρετούν οικονομικά και τους πελάτες της δεσπόζουσας επιχείρησης, οι οποίοι έχοντας ως δεδομένο την σταθερή συνεργασία και προμήθεια, θα μπορούν να προβαίνουν σε μακροπρόθεσμους υπολογισμούς και επενδύσεις
Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια πρόσφατη απόφαση της Επιτροπής Ανταγωνισμού (ΦΕΚ: 320/Β/14.2.2012), αναφορικά με τις υποβληθείσες καταγγελίες από την εταιρεία με τη διακριτική επωνυμία «ΤΣΑΚΙΡΗΣ ΑΒΕΕ Βιομηχανία Τροφίμων-Σνακς» κατά της εταιρίας «TASTY FOODS ΑΒΓΕ». Με την απόφαση αυτή οριοθετήθηκε σαφώς η λειτουργία και οι προϋποθέσεις συνδρομής καταχρηστικότητας συμβάσεων αποκλειστικότητας. Σύμβαση λοιπόν αποκλειστικής συνεργασίας απαγορεύεται σύμφωνα με το Δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού ακόμη και αν η σχετική ρήτρα προκύπτει κατόπιν αιτήματος του ίδιου του αγοραστή-πελάτη, ανεξάρτητα από την καταβολή ανταλλάγματος και ανεξάρτητα από τον πραγματικό αντίκτυπο των εν λόγω πρακτικών στην αγορά. Αυτό δε που έχει καθοριστική σημασία για να κριθεί ότι διαπράττεται καταχρηστική εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης από την επιχείρηση που συνάπτει τις συμβάσεις αποκλειστικότητας είναι ο τυχόν αποκλεισμός ανταγωνιστών από την αγορά.
Με την ως άνω απόφαση κρίθηκαν ως καταχρηστικές οι εξής πρακτικές:
- Συμφωνίες επάλληλης αποκλειστικότητας σε επίπεδο χονδρικής και λιανικής, δηλαδή ρήτρες αποκλειστικότητας και εκπτώσεις για την εξασφάλιση αποκλειστικότητας σε επίπεδο χονδρικής, καθώς και ρήτρες αποκλειστικότητας στη χρήση παγίων (σκαλιέρες) και συναφείς πρακτικές, µε στόχο την κατάληψη όλου, ή σχεδόν όλου, του διαθέσιμου χώρου στα µικρά σημεία πώλησης,
- Συµφωνίες µε εκπτώσεις έναντι δέσµευσης (όλου ή του σηµαντικότερου τµήµατος του διαθέσιµου) χώρου για την τοποθέτηση των δικών της προϊόντων στα ράφια των µικρών σηµείων πώλησης, κατ’ αποκλεισµό των ανταγωνιστών,
- Συµφωνίες µε εξατοµικευµένες εκπτώσεις στόχου, τόσο σε επίπεδο χονδρικής, όσο και σε επίπεδο λιανικής, µε τις οποίες δέσµευε τους πελάτες της και περιόριζε τη δυνατότητά τους να στραφούν σε άλλους προµηθευτές και
- Συντονισµένες και στοχευµένες ενέργειες αντικατάστασης και εξαφάνισης από την αγορά, µε ακραίες και ανορθόδοξες µεθόδους, προϊόντων και παγίων (σκαλιέρες) των ανταγωνιστών της.
Η πρακτική των συμφωνιών μεταξύ εμπόρων (χονδρεμπόρων ή εμπόρων λιανικής πώλησης), οι οποίες περιλαμβάνουν ρήτρες αποκλειστικότητας είναι κατ’ αρχήν νόμιμη και θεμιτή, ωστόσο όταν αυτές πραγματοποιούνται κατά τρόπο που δυσχεραίνει την είσοδο νέων επαγγελματιών του συναφούς κλάδου στην αγορά θεωρούνται καταχρηστικές ως «παρεμποδιστικής υφής» συμφωνίες. Συναφώς, έχει κριθεί ότι όταν οι ανταγωνιστές αποκλείονται από την αγορά, λόγω της καταχρηστικής πρακτικής μιας δεσπόζουσας επιχείρησης, είναι δεδομένο ότι προσβάλλονται και τα συμφέροντα των καταναλωτών (τεκμήριο βλάβης καταναλωτών). Δεν είναι όμως απαραίτητο να αποδειχθεί ότι η συγκεκριμένη κατάχρηση αποκλεισμού θα οδηγήσει εν τέλει σε εκμετάλλευση των καταναλωτών (exploitative effects).
Καταληκτικά, αξίζει να σημειωθεί ότι όσο ισχυρότερη είναι η δεσπόζουσα θέση μιας επιχείρησης τόσο δυσκολότερα γίνονται αποδεκτές ως νόμιμες οι ρήτρες αποκλειστικότητας έστω και αν αυτές καταλήγουν επωφελείς για τους καταναλωτές. Η δε διαπίστωση του εάν υφίσταται πραγματικός αποκλεισμός των ανταγωνιστών, ο βαθμός αυτού, και η ύπαρξη βραχυπρόθεσμης ωφέλειας στους καταναλωτές δεν ασκούν επιρροή στην ανωτέρω στάθμιση, εναπόκειται δε στην αρμόδια αρχή Ανταγωνισμού κατά περίπτωση το ζήτημα (υιοθέτηση του «more economic approach»).
